Lampenradio

Een van de balieverkopers vraagt of ik een nieuw stekken aan zijn radio kan zetten. Het is een Saba uit 1963 (gemakkelijk te achterhalen als je de evolutie van de technologie kent).

Ik zet het toestel onder stroom met een variac. Alles werkt normaal en ik kan Klara duidelijk ontvangen (de ontvangst van Klara op de technische dienst is problematisch, en niet enkel omdat niemand naar klassieke muziek luistert).

Het geluid is sterk, met een goede basweergave en nauwelijks ruis. Geen moderne radio met ingebouwde antenne haalt zo'n geluidskwaliteit. Dit toestel gebruikt twee zeer zeldzame buizen, namelijk twee >ECLL800 (één voor beide kanalen). Dit is een triode-dubbele vermogenspentode. Het triodegedeelte is aangepast om een signaalversterking van 1 te hebben: het is de bedoeling dat de triode als faseverdraaier gebruikt wordt. De twee pentodes werken in push pull-configuratie. De ELL80 (de voorganger) had geen triode en deze buis werd vaak gebruikt in de goedkoopste stereo-toestellen waarbij één buis de twee speakers kon aansturen (single ended configuratie).

De ECLL800 kan tot 9W in classe B leveren (met 5% vervorming). De radio gebruikt twee van deze buizen.

Men hoort geen 50 of 100Hz brom, terwijl dat het toestel slechts twee elko's van 50µF gebruikt om de stroom voor 4 pentodes te filteren. Een push pull schakeling is altijd minder bromgevoelig omdat het bromsignaal beide eindpentodes bereikt: het bromsignaal wordt daardoor onderdrukt.

Het magisch oog is een EMM803 dat een gebied voor de afstemming bevat, maar ook een stereo-indikatie heeft. Het groot gebied sluit zich als de afstemming correct is en de stereo-indikator licht op als de piloottoon aanwezig is.

Dit toestel is namelijk uitgerust met een volwaardige stereo-dekoder. De meest toegepaste constructie is een aparte module die met een speciale stekker op de hoofdschakeling aangesloten wordt. De goedkope uitvoering heeft geen stereo-dekoder, enkel de meer "luxere" uitvoering. De stereo-uitzendingen op de FM band werden in 1961 gelanceerd, en de meeste fabrikanten hadden hun ontwerp nog niet aangepast. De module kon ook nadien ingebouwd worden.

Tegenwoordig is de stereo-dekoder een halve IC, zelfs niet. Stereo-multiplex komt hier binnen, L gaat hier uit en R hier uit, maar hoe zo'n demultiplexer werkt, niemand die dat weet!

Bij het ontwerp van FM-stereo moesten de stereo-uitzendingen compatibel blijven met de bestaande systemen. Men stuurt dus het L+R signaal uit zoals bij de mono-uitzendingen. Het verschilsignaal stuurt men door als een gemoduleerd signaal met onderdrukte draaggolf. Met het verschilsignaal kan men uit het somsignaal de R en L component scheiden.

Hoe dit praktisch te werk gaat aan zenderzijde is eenvoudig: men stuurt alternerend het linkse en rechtse signaal uit. Mono-ontvangers geven dus alternerend het linkse en rechtse signaal weer, maar omdat de onschakelfrekwentie zo hoog is (38kHz) merkt men de omschakeling niet. Men stuurt de 38kHz draaggolf niet uit, maar enkel een zwakke piloottoon op de halve frekwentie (19kHz). Deze frekwentie ligt buiten het gebied van de audioband (20Hz - 15kHz) en buiten het gebied van de zijbanden van de stereo-informatie (23-53kHz), waardoor de demodulator niet gestoord kan worden. De fase van de piloottoon is belangrijk, want die gaat de demodulator in de ontvanger sturen. Is de fase niet correct, dan zit er een stukje links als het rechtse kanaal weergegeven moet worden en omgekeerd (met als gevolg een sterke vermindering van de kanaalscheiding). De piloottoon wordt trouwens ook gebruikt om het RDS signaal te reconstrueren.

Het electrisch schema van de stereo multiplex decoder wordt op een aparte pagina besproken.

Bij FM uitzendingen is de kanaalscheiding beperkt. Vaak wordt de funktie "high blend" toegepast om de hoge tonen (die het meeste ruis bevatten) samen te voegen. Enkel de middentonen bevatten dus de stereo-informatie.

Synchrone demodulatie wordt vaak toegepast, zelfs bij AM ontvangst in de betere toestellen. Synchrone demodulatie maakt het mogelijk het modulerend signaal beter af te scheiden uit de draaggolf (uitmiddeling van de dubbelzijdig gelijkgerichte draaggolf), terwijl de piekdetektie (toegepast bij enkelzijdige detectie) nogal storingsgevoelig is. Synchrone demodulatie maakt het zelfs mogelijk om stereo-uitzendingen op AM te ontvangen (in Amerika, waar de beschikbare bandbreedte voor AM zenders groter is). Dankzij synchrone demodulatie is de geluidskwaliteit veel beter omdat de storingen beter onderdrukt worden.

Dit is één van de laatste types buizenradio's op de markt: de gebruikte buizen werden slechts beperkt geproduceerd in deze periode. Ook de aanwezigheid van een stereo-decoder geeft aan dat het toestel vrij recent is. De eerste transistor-radios veroverden de markt, maar de geluidskwaliteit was erbarmelijk: een zeer slechte ontvangst en zwak geluid. Een complementaire paar AC127 + AC128 kon slechts het tiende van het vermogen van één enkele ECLL800 of ELL80 leveren.

Er werden volop draagbare lampenradios gemaakt, voorzien voor batterijvoeding. De gebruikte buizen waren aangepaste modellen die genoeg hadden aan 90V anodespanning. De gleispanning bedroeg 1.4V en werd geleverd door één enkele batterij. Deze buizen waren ontworpen voor een zo laag mogelijk verbruik, en de batterijen gingen even lang mee als bij een transistorradio. De gloeistroom per buis bedroeg 50mA bij 1.4V (de cathode was altijd indirect verhit om een laag verbruik mogelijk te maken). Twee eindpentodes DL96 leverden 500mW in classe B (met een vervorming van 2.6%), dit is veel meer dan wat een paar OC72 of OC74 konden leveren (de enige vermogenstransistoren die toen leverbaar waren).